Ιούλιος Έβολα, «To Αιώνιο Κράτος» - άρθρο δημοσιευμένο στην Il Popolo Italiano, 1957

 

Μετάφραση: Ιάσονας Δράγος

Συνηθίζεται να κρίνουμε την Πλατωνική αντίληψη για το κράτος ως ουτοπία, η οποία μπορεί να ενδιαφέρει μόνο όσους μελετούν την ιστορία της φιλοσοφίας ως αξιοπερίεργο. Τα πράγματα είναι διαφορετικά, από διπλή σκοπιά.

Πρώτα απ' όλα, αυτή η αντίληψη, στα ουσιαστικά της χαρακτηριστικά, αντανακλούσε το πνεύμα των Δωρικών φυλών, δημιουργών της Σπάρτης, όχι χωρίς κάποια αναφορά στη νομοθεσία του ίδιου του Λυκούργου και είναι γνωστό πώς αυτές οι φυλές σχετίζονταν με πολλές άλλες Ινδοευρωπαϊκής προέλευσης, συμπεριλαμβανομένης της πρώτης Ρώμης. Και ο ίδιος ο Πλάτωνας, στον Τίμαιο, αναφέρει ότι η σύλληψη του επαναλαμβάνει τις αρχές που καθόριζαν μια σειρά από κοινωνικοπολιτικούς οργανισμούς που υπήρχαν στην πραγματικότητα και όχι μόνο στη Δύση.

Νέα κυκλοφορία για πρώτη φορά στα ελληνικά: 

Ιούλιος Έβολα «Καβαλικεύοντας την τίγρη»

Το δεύτερο και σημαντικότερο σημείο είναι ο κανονιστικός χαρακτήρας που αποδίδει ο Πλάτωνας στην αντίληψή του για το κράτος. Ο Πλάτων κάνει λόγο για μια «Αιώνια Πολιτεία», η οποία υπάρχει ως ιδέα πάνω και πριν από κάθε συγκεκριμένη πραγματική κατάσταση, και με την οποία καθένα από τα πράγματα πρέπει να μετρηθεί ως προς τη νομιμότητα του. Μιλάει επίσης για ένα ιδανικό που ανήκει σε αυτό το αιώνιο κράτος πριν από κάθε κράτος που υπόκειται σε ιστορικές και ανθρώπινες προϋποθέσεις - δηλαδή: είναι απαραίτητο μερικοί άνθρωποι, ενώ ζουν σε ασυμβίβαστες πολιτικές μορφές, διαρκώς και ακλόνητα να διατηρούν αυτό το πολιτικό ιδανικό ως νόρμα και μέτρο, χωρίς να αφήνει κανείς τον εαυτό του να παραβιάζεται από την πραγματική πραγματικότητα. Που διαφέρει αρκετά από την «ουτοπία».

Τούτου λεχθέντος, εδώ μπορεί να έχει ενδιαφέρον να θυμηθούμε γρήγορα ποια είναι η ουσία του Πλατωνικού κράτους. Το πρώτο του χαρακτηριστικό είναι η οργανικότητα, παίρνει τον ανθρώπινο οργανισμό ως πρότυπο, επομένως θα μπορούσε να ονομαστεί «φυσικός» με μια ξεχωριστή έννοια. Στον άνθρωπο υπάρχουν, ιεραρχικά διατεταγμένες, τρεις κύριες δυνάμεις: το ένστικτο σε συνδυασμό με τη φυσική ζωή, η θέληση ή η ψυχή, το πνεύμα. Αντίστοιχα, κάθε αληθινή κατάσταση πρέπει να είναι μια οργανική και ιεραρχική τάξη που περιλαμβάνει τρεις ξεχωριστές ανθρώπινες ομάδες, αποτελούμενες από άτομα στα οποία κυριαρχεί η μία ή η άλλη από αυτές τις τρεις ικανότητες και που επομένως έχουν ξεχωριστές διαθέσεις και κλήσεις από μόνες τους: είναι οι άνθρωποι (εργάτες και αστοί), οι «πολεμιστές», οι πνευματικοί ηγέτες. 

Επομένως, δεν έχουμε να κάνουμε με τάξεις με τη σύγχρονη έννοια, τουλάχιστον με την οικονομική έννοια. Στην καλύτερη περίπτωση, μπορούμε να μιλήσουμε για «λειτουργικές τάξεις», σε σχέση με τις συγκεκριμένες δραστηριότητες τους. Η θεμελιώδης απαίτηση, όμως, είναι οι κοινωνικοί διαχωρισμοί, αν και ξεκάθαροι, να μην είναι τεχνητοί αλλά φυσικοί, να βασίζονται, δηλαδή, στην «ορθή φύση» των διαφόρων ατόμων, διαφορετικών στο καθένα. Όμως, κατά τη γνώμη μας, η αρχή που, χθες όπως και σήμερα, πρέπει να συμμορφώνεται με κάθε υγιή κοινωνική τάξη δεν διαφέρει.

Για τον Πλάτωνα, οι τρεις ομάδες δεν είναι άκαμπτα κλειστές με το πρόσχημα της κάστας με την υποτιμητική έννοια. Αναφέρει τον μύθο σύμφωνα με τον οποίο αρχικά οι άνδρες, ως παιδιά της κοινής Μητέρας Γης, θα ήταν όλοι ίδιοι (αυτό, μπορεί να ειπωθεί, είναι το νατουραλιστικό στάδιο στο οποίο θα μπορούσε να επιβεβαιωθεί η ακέφαλη και ισότιμη αντίληψη της κοινωνίας). Αλλά οι ουράνιοι Θεοί προνόησαν να βάλουν χρυσό, ασήμι και σίδηρο στους ανθρώπους, κάνοντάς τους τόσο διαφορετικούς, σύμφωνα με μια ποικιλομορφία που είναι ακριβώς αυτή των τριών προαναφερθέντων λειτουργικών καστών ιεραρχικά διατεταγμένων στην αληθινή κατάσταση.

Τώρα, ο Πλάτων αναγνωρίζει ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η ιδιότητα του «χρυσού» μπορεί να μην υπάρχει σε έναν δεδομένο αριθμό ατόμων της ανώτερης κάστας, και αντίθετα εμφανίζεται εξαιρετικά σε άτομα των άλλων τάξεων, που χαρακτηρίζονται από ασήμι και σίδηρο. Σε τέτοιες περιπτώσεις, το όριο πρέπει να αφαιρεθεί, οι ανάξιοι πρέπει να αφαιρεθούν, οι άξιοι πρέπει να συγκεντρωθούν ώστε σε κάθε κάστα να βασιλεύει η αρχή που της αντιστοιχεί και να ισχύει πραγματικά για όλα η δικαιοσύνη: αυτό που θέλει ο καθένας να έχει τη θέση, την λειτουργία και την αξιοπρέπεια σύμφωνα με την πραγματική του φύση. 

Χθες ο Pareto, σήμερα ο Toynbee υιοθέτησαν αυτήν την ιδέα, αναγνωρίζοντας σε αυτήν την προϋπόθεση να εξασφαλιστεί η σταθερότητα σε ένα ιεραρχικό κράτος και να αποτραπεί οποιαδήποτε ανατροπή, οποιαδήποτε διαστρεβλωτική «κίνηση των ελίτ». Η ιδέα της δικαιοσύνης εφαρμόζεται στην πολιτεία του Πλάτωνα επίσης με την έννοια ότι η πολιτικοκοινωνική ιεραρχία είναι ποιοτική, αντανακλά την ύπαρξη μεταξύ ανώτερων ανθρώπινων συμφερόντων και κατώτερων ανθρώπινων συμφερόντων. Αυτό δεν εμποδίζει να είναι δυνατή η επίτευξη μιας αντίστοιχης «αρετής» ή τελειότητας μέσα σε κάθε ομάδα, στο δικό της επίπεδο.

Εάν, όπως ειπώθηκε, τα τρία τμήματα - στο κάτω μέρος, τα στρώματα στα οποία κυριαρχούν μόνο υλικά, ζωτικά και οικονομικά συμφέροντα, πάνω από αυτά οι «πολεμιστές», στην κορυφή οι ηγέτες - αντιστοιχούν αναλογικά στο ένστικτο, τη θέληση και το πνεύμα.Σε αυτές τις ικανότητες αντιστοιχούν, με τη σειρά τους, τρεις αρετές που πρέπει να αναπτυχθούν: στο επίπεδο των ενστίκτων, η εγκράτεια και ο αυτοέλεγχος. Σε αυτό της θέλησης υπάρχει το θάρρος και η ανδρεία («ανδρεία»), η ικανότητα να διακρίνεις τι πρέπει να φοβάσαι ηθικά από αυτό που δεν πρέπει να φοβάσαι και τέλος στο επίπεδο της πνευματικής ιερής σοφίας, της υπερ-λογικής γνώσης του «είναι» (όχι «φιλοσοφία», όπως συχνά, κυριολεκτικά αλλά αμήχανα, φυσικά), της οποίας, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, θα έπρεπε να είναι και οι ηγέτες, και ο εξαιρετικά προικισμένος να διατάσσει τα πάντα σύμφωνα με μια ανώτερη αρχή. Μόνο όταν ενσωματώνουν αυτές τις αρετές, οι τρεις κάστες ανταποκρίνονται στην αρχή ή την «ιδέα» τους και το κράτος έχει μια καλοσχηματισμένη, σταθερή δομή, που να αποκλείει κάθε αταξία και κάθε κατάχρηση εξουσίας.

Η Πλατωνική τάξη των «πολεμιστών» ή «φυλάκων» αξίζει ιδιαίτερης προσοχής. Έχει τα χαρακτηριστικά ενός «Τάγματος», μιας αρρενωπής «ελίτ». Κάποιος σωστά το όρισε: «η ένοπλη συνείδηση ​​του κράτους». Για αυτήν την κάστα δεν πρέπει να υπάρχει ιδιωτική, ατομική ιδιοκτησία αγαθών. Αλλά δεν πρόκειται για μια οικονομική αρχή, αλλά για μια ασκητική αρχή, όπως ο όρκος της φτώχειας, της μη ιδιοκτησίας στα μοναστικά τάγματα. Και, επιπλέον, όποιος έχει εξουσία - όπως αυτή η κάστα - δεν χρειάζεται πλούτη, δεν ενδιαφέρεται για τον πλούτο. Είναι λοιπόν απολύτως λανθασμένο να θεωρούμε το Πλατωνικό κράτος ως «κομμουνιστικό», και γι' αυτό γιατί σε αυτό γίνεται αποδεκτή η ατομική ιδιοκτησία έξω από την κάστα των πολεμιστών υπό τον έλεγχο της. Επιπλέον, για «ασκητισμό» μπορεί να γίνει λόγος και σε σχέση με την ιεραρχική σύνοδο, την κάστα εκείνων που αποτελούν το αληθινό κέντρο του κράτους, όπως το αντιλαμβάνεται ο Πλάτωνας. 

Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, εκείνοι για τους οποίους η πολιτική εξουσία σήμαινε άνοδο και προσωπική ανέλιξη, δεν θα ήταν άξιοι της υπέρτατης εξουσίας για αυτόν ακριβώς τον λόγο. Όποιος το αναλαμβάνει εξ ανάγκης αξίζει πραγματικά την υπέρτατη εξουσία - γιατί δεν υπάρχουν ίσοι ή ανώτεροι άνδρες για να την εμπιστευτούν - που έχουν ξεπεράσει τη «λίμπιντο κυριαρχία» και έχουν συνειδητοποιήσει μέσα τους την απρόσωπη ιδέα της δικαιοσύνης. Έχοντας το βλέμμα καρφωμένο σε μη πρόσκαιρα πράγματα, γι' αυτούς η εξουσία - λέει ο Πλάτων - σημαίνει περισσότερο απάρνηση παρά αγορά, αλλά μόνο σε αυτά μπορεί η ανωτερότητα να είναι το θεμέλιο της δύναμης, παρά η δύναμη να είναι το θεμέλιο (εφήμερη και εξωγενής) της υπεροχής της κυριαρχίας.

Ακόμη και περιοριζόμενοι σε αυτά τα λίγα πολύ ουσιώδη σημεία, βλέπουμε όλα όσα προσφέρει η σύλληψη του Πλάτωνα να ισχύουν πέρα ​​από τη δική του εποχή. Ούτε υπάρχουν προειδοποιήσεις για μια μοναδική συνάφεια. Να ένα: «Από κανένα άλλο καθεστώς δεν προκύπτει και δεν ριζώνει η τυραννία αν όχι από τη δημοκρατία, δηλαδή από την ακραία ελευθερία η πληρέστερη και πιο σκληρή δουλεία». Και εδώ, ένα από τα λόγια του ισχύει για όσους σήμερα, παρ' όλα αυτά, μένουν πιστοί στην Ιδέα: «Δεν υπάρχει τίποτα σπουδαίο που να μην είναι επικίνδυνο».